Strach przed opieką społeczną, procedurami oraz ryzykiem odebrania dzieci rodzinie przez sąd jest często jednym z czynników powstrzymujących osoby doznające przemocy w zgłaszaniu tego problemu i szukaniu pomocy. Dodatkowo nasza wyobraźnia karmi się historiami, które rzeczywiście miały miejsce w niektórych państwach w Europie. Dlatego właśnie warto pochylić się nad tym zagadnieniem i wyjaśnić, w jakich okolicznościach może dojść w Belgii do odebrania władzy rodzicielskiej lub umieszczenia dziecka w placówce opieki zastępczej. Warto również wiedzieć o innych mniej inwazyjnych środkach ochrony dzieci ze względu na przemoc w rodzinie.

Podstawowym aktem prawnym regulującym zakres praw dziecka, jest konwencja ONZ z dnia 20 listopada 1989 roku, którą ratyfikowało 197 państw, w tym oczywiście Belgia i Polska. Konwencja gwarantuje dziecku pewne prawa podstawowe a w tym prawo do ochrony przed przemocą fizyczną oraz psychiczną, do wychowania bez użycia przemocy, do nauki i szkoły a także prawo do wychowywania się w rodzinie, a gdy to jest niemożliwe, to do zachowania przez dziecko prawa do kontaktów z rodzicami.

Aby zapewnić wykonalność praw przewidzianych w konwencji, każdy kraj posiada przepisy wewnętrzne, które pozwalają na właściwą egzekucję praw dzieci. W Belgii aktem regulującym te kwestie jest Ustawa z dnia 8 kwietnia 1965 r. o ochronie praw nieletnich. To właśnie ta ustawa definiuje, jakie postępowanie powinno być wdrożone w przypadku, gdy osoba nieletnia znajduje się w niebezpieczeństwie i gdy jej prawa nie są przestrzegane. Naturalnie oprócz wyżej wymienionej ustawy są także inne akty, które szczegółowo regulują procedury ochrony nieletnich dzieci. Wymienić tutaj należy chociażby Dekret z dnia 4 marca 1991 o stworzeniu oraz funkcjonowaniu Services de l’aide à la jeunesse czyli SAJ (https://www.aidealajeunesse.cfwb.be/ ) oraz Dekret z 18 stycznia 2018 roku wprowadzający zasady ochrony i prewencji w odniesieniu do osób nieletnich i który tym samym reguluje działania: Sevice de l’aide à la jeunesse (SAJ), SOS Enfants, Service de la protection de la jeunesse (SPJ) oraz Sądu opiekuńczego oraz określa zasady współpracy między poszczególnymi organami.

Nieletni w sytuacji zagrożenia

Dziecko jako ofiara przemocy

Jeżeli dziecko przebywa w rodzinie, w której istnieje przemoc, zwłaszcza jeśli jest ona skierowana bezpośrednio na dziecko, gdy dochodzi do naruszenia integralności fizycznej, gdy dziecko jest bite, torturowane (np. gaszenie papierosa nie ciele dziecka), to nie ulega wątpliwości, że dziecko musi jak najszybciej opuścić miejsce, w którym dzieje się krzywda, a sprawcy przemocy muszą zostać należycie ukarani. Nie można w tym kontekście pominąć kwestii nieudzielenia pomocy przez rodzica, który nie stosował bezpośrednio przemocy. Przykładowo, matka, która nie podjęła właściwych działań, mając pełną świadomość, że ojciec dziecka lub inna osoba (nowy partner matki) stosuje przemoc wobec dziecka, także poniesie odpowiedzialność karną za współudział oraz/lub za nieudzielenie pomocy osobie w sytuacji zagrożenia. Pozbawienie władzy rodzicielskiej także najprawdopodobniej będzie orzeczone w odniesieniu do obojga opiekunów.

Dziecko a przemoc między rodzicami

Wróćmy jednak do kwestii władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy mamy do czynienia „jedynie” z przemocą między rodzicami lub opiekunami prawnymi dziecka. Czy w takiej sytuacji istnieje prawdopodobieństwo, że dziecko zostanie odebrane rodzicom? Zacznijmy od tego, że dziecko, które jest świadkiem regularnej przemocy między rodzicami, także jest uznawane za pośrednią ofiarę przemocy. Zdarzenia, których jest świadkiem, mają destrukcyjny wpływ na psychikę dziecka, a jeśli konsekwencje przemocy są widoczne, to szkoła może zgłosić się do SAJ z wnioskiem o przyjrzenie się sytuacji dziecka. Współpraca z SAJ odbywa się na zasadach dobrowolności (nawet sam rodzic, który widzi, że dzieje się z dzieckiem coś niedobrego, może się do nich zgłosić), natomiast jeśli SAJ widzi, że rodzice nie współpracują, a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dziecku dzieje się krzywda, chociażby w postaci bycia świadkiem i wzrastania w domu, gdzie występuje przemoc, to wówczas SAJ skieruje sprawę do Prokuratury, która następnie kieruje sprawę do Sądu dla nieletnich. Sąd wysłuchuje opiekunów oraz dziecka, jeśli jego wiek oraz rozwój emocjonalny na to pozwalają, i wówczas podejmuje decyzje, które są wiążące.

Decyzje sądowe

Należy pamiętać, że celem wymiaru sprawiedliwości nie jest rozdzielanie dziecka od rodziny, ale zapewnienie mu bezpieczeństwa. Priorytetem będzie zawsze utrzymanie dziecka w rodzinie! Sąd może (i często to robi) uzależnić pozostanie dziecka (najczęściej przy mamie), jeśli ta podejmie kroki w celu opuszczenia przemocowego partnera. Chodzi o to, aby rodzice nie mieszkali razem i aby zredukować do minimum przejawy zachowań przemocowych, których dziecko jest świadkiem. Jeżeli w wyznaczonym terminie matka nie dostosuje się do warunków stawianych przez sąd, to wówczas nie można wykluczyć, iż dziecko trafi np. do rodziny zastępczej, lub jeśli dziecko już zostało odebrane, bo sąd ocenił, iż niebezpieczeństwo związane z pozostaniem dziecka w rodzinie jest zbyt wysokie, to może przedłużyć pobyt dziecka w rodzinie zastępczej lub innej placówce. Podobnie ma się sytuacja, gdy rodzice są ciężko uzależnieni od alkoholu lub innych środków psychoaktywnych i nie są w stanie właściwie sprawować opieki nad nieletnim dzieckiem. Zaniedbanie też jest formą przemocy. Wówczas powrót dziecka do rodziny pochodzenia może być uzależniony od podjęcia terapii odwykowej, korzystania z opieki psychiatrycznej oraz psychologicznej itp. Sąd będzie regularnie otrzymywał raporty SPJ, aby na bieżąco reagować na rozwój sytuacji w danej rodzinie i będzie podejmował lub modyfikował wcześniejsze tymczasowe decyzje. Konwencja ONZ gwarantuje każdemu dziecko, które objęte jest postępowaniem sądowym obowiązkową asystę wyspecjalizowanego adwokata, który będzie na bieżąco informował o etapach procedury oraz decyzjach podjętych przez sąd, a przede wszystkim będzie bronił interesów nieletniego. Rodzice/rodzic może wziąć swojego adwokata, choć nie jest to obowiązkowe, i rodzice mogą sami reprezentować się przed Sądem opiekuńczym.

Odebranie władzy rodzicielskiej

Innym środkiem, poza nadzorem instytucjonalnym lub tymczasowym umieszczeniem dziecka w ośrodku lub rodzinie zastępczej, który może być także wnioskowany przez prokuratora lub przez adwokata nieletniego, jest utrata władzy rodzicielskiej przez jednego lub przez obojga rodziców, do czego dochodzi w przypadku znęcania się lub poważnego zaniedbania. Ta decyzja jest fakultatywna – sędzia ocenia czy utrata władzy rodzicielskiej powinna dotyczyć jednego z rodziców czy obojga. Rodzic traci prawa do sprawowania opieki, ale to nie oznacza, że już nigdy dziecka nie zobaczy. Zależy to od dobra i uzasadnionego interesu dziecka, czy kontakty zostaną zachowane. Rodzic, który utraci władzę rodzicielską, nie będzie już mógł podejmować decyzji dotyczących dziecka w sprawach szkolnych, podpisywać dokumentów administracyjnych, decydować o sprawach medycznych, itp. Na miejsce rodziców zostanie wyznaczony pro-tutor, lub drugi rodzic, o ile nie utracił władzy rodzicielskiej, i o ile sprawowanie przez niego funkcji rodzicielskiej nie stoi to w sprzeczności z interesem dziecka. Opiekunem prawnym może zostać również ktoś z rodziny, na przykład babcia, dziadek, ciotka itp. Utrata władzy rodzicielskiej to nie jest ostateczna decyzja wydana raz na zawsze; po upływie roku można ponownie zwrócić się do Sądu (na wniosek rodzica, prokuratora lub innej osoby mającej opiekę nad dzieckiem) o zmianę decyzji dotyczącej władzy rodzicielskiej.

Jaki stąd wniosek?

Jeżeli osoba doświadcza przemocy ze strony partnera, a w domu są nieletnie dzieci, to powinna ona jak najszybciej zgłosić problem przemocy oraz jednocześnie podjąć kroki zmierzające do zmiany miejsca zamieszkania, w celu odseparowania siebie oraz dzieci od przemocowego partnera. Nie podjęcie działań może mieć negatywne skutki prawne także dla matki dziecka, która jest ofiarą przemocy ze strony partnera, ponieważ nie została zapewniona dzieciom także przez nią właściwa ochrona. Należy pamiętać, że przemoc wobec nieletniego (nawet pośrednią) może zgłosić również ktoś inny niż rodzice, na przykład szkoła, sąsiad, inny członek rodziny, lekarz, psycholog itd. Wówczas rodzice staną się przedmiotem dochodzenia – w pierwszym momencie może to być SAJ a na dalszym etapie Prokuratura i Sąd. To, że w rodzinie dochodziło do zjawiska przemocy nie oznacza automatycznego umieszczenia dzieci w placówce lub rodzinie zastępczej, ani nie musi to być związane z utratą władzy rodzicielskiej. Zawsze pierwszym wyborem sądu będzie pozostawienie dziecka przy biologicznym rodzicu, jeżeli nie jest to sprzeczne z interesem nieletniego. Sąd przy podejmowaniu decyzji weźmie zawsze pod uwagę fakt, czy matka podjęła niezbędne działania mające na celu ochronę dziecka.

Pamiętaj: Jeśli matka jest ofiarą przemocy, dziecko również doświadcza przemocy! Jeśli boisz się o swoje dzieci, nie czekaj, aż będzie gorzej. Dzieci są na tyle bezbronne, że mogą nie być w stanie same szukać pomocy. Zadzwoń do nas, stoimy po stronie kobiet i ich dzieci. Zapewniamy bezpieczną przestrzeń do rozmowy i poufność, nikt nie będzie cię osądzał.

Twoje dzieci też mogą otrzymać wsparcie: są wśród nas psycholożki specjalizujące się w pracy z dziećmi i młodzieżą.

Agnieszka Sità